Manuel Lourenzo, actor, director teatral, investigador, dramaturgo, conferenciante, dinamizador de diferentes iniciativas teatrais e membro de honra da Academia Galega de Teatro, a quen os máis novos coñecerán seguramente por dar vida a Melgacho, na serie Mareas Vivas, ou a Vicente Otero ‘Terito’ na serie Fariña, ten unha longa, ben coñecida e moi premiada carreira que o convirte en referente indispensábel do teatro galego.
Para a Agrupación Cultural O Facho, Manolo era figura clave xa en 1965 cando crea, xunto con Francisco Pillado Maior, o Grupo de Teatro O Facho; un recoñecemento e agradecemento que se materializa moito tempo despois, cando en 2018 recibe o Facho de Ouro entregado por esta mesma agrupación.
Neste ano 2023, no que estamos a celebrar o noso 60 aniversario, compartimos con el unha agradable conversa na que falamos da súa traxectoria e, con ela, da historia do teatro en Galicia, que non podería entenderse sin a súa entrega e paixón nestas seis décadas.
En 1965 creas xunto con Francisco Pillado Maior o Grupo de Teatro O Facho ligado á Agrupación cultural O Facho. Que lembras de aqueles primeiros tempos?
A soidade era grande, e con ela aumentaban as ansias de saírmos daquel ermo. Como facelo? Era preciso conectar cos precedentes, por máis pateado que nos parecese o escenario, vítima de todos os abusos e trapelas. O asedio ao país fora moi grave e a súa contundencia estaba máis que demostrada. Por aí habería que comezar, xa que o teatro era o maior inimigo do silencio e da submisión.
Con estas premisas comezamos, nas lamacentas augas do franquismo, un grupiño de amigos, a discutir, a contrastar ideas, a imaxinar actuacións. Pancho Pillado, compañeiro de estudos, era tamén un insubmiso, e o seu pai tiña unha biblioteca… Alí estaban os clásicos, os existencialistas, os exiliados, os galegos perdidos e Cunqueiro… O pai de Pancho, Francisco Pillado Ribadulla, advertindo a miña ansiedade, supoño, permitiume usar libremente a biblioteca e, vendo que eu aínda escribía á man, deume copia dun método propio de escrita á máquina, co cal, seguindo os costumes da época, aluguei unha Underwood e con tempo e paciencia, non tardei en coñecer as vantaxes daquel sistema. Axiña tiven eu máquina propia, en que escribín reseñas de teatro e de cinema para Radio Coruña primeiro e máis tarde para La Voz de Galicia, da cal o pai de Pancho sería director…
Por outra parte, eu xa me apuntara á Coral Polifónica Follas Novas e nas fins de semana pillaba a tenda de campaña e ía por aí, a percorrer terras amadas ou descoñecidas… E que máis podía contar? Mil episodios, como todo o mundo, pois a vida non é o conto dun pallaso, cheo de ruído e de furia e con algún significado, malia todo?
Nestes anos o contexto político condicionaba plenamente a vida cultural do país; baixo a túa dirección, segundo diversos autores, o Grupo de Teatro O Facho inicia a andaina do teatro independente en Galicia. Como se podía levar adiante un proxecto de teatro independente nunha contorna tan hostil?
A miña esperanza de ir á universidade frustrouse e acabei marchando para Alemaña, a terra de Goethe, mais tamén o país onde aínda non desapareceran os restos dos bombardeos… Quería poder traballar, si, mais tamén detectar nas paisaxes, nos corpos, nas palabras, as verdades e as mentiras que se dan nos procesos humanos. Tamén me interesaba a lingua, tan diferente das latinas, con aquela composición, aquela música que igual nos eleva ao ceo que nos baixa ás covas do monstro… E a música? Mozart, Beethoven, Bach, Wagner: “Gesang der älteren Pilger”, aquel coro de Tannhäuser, que cantaramos en Follas Novas, nunha tradución italiana. En alemán, unha solemne construción, tanto musical como literaria.
Tras dous anos en Alemaña, outros dous a facer Maxisterio e mais o teatro que se podía, sempre a ampliar a perspectiva, animando a escritores e artistas a crear un teatro que, tanto en temas como en estilos, se inscribise na nosa sociedade, tendo en conta a organización comarcal tradicional que facilitaría a creación de grupos de teatro, que irían intercambiando as súas invencións… Pensemos, por exemplo, na extensión e na eficacia do teatro alemán a partir do impulso industrial, cando os feudos dos príncipes desaparecen e o teatro se instala como lugar de encontro para debater os temas que máis preocupan. Encontrámonos aquí para escoitar e ver e comprender os efectos de cada opción, para os comentar e discutir, e así acabar errando menos… O silencio, a claudicación, a submisión nunca achegaron nada.
Eis o motor principal do meu traballo naquel tempo. Fixen teatro como método de estudo, nas aulas; falei desas ideas e de moitas outras e dei un cento de palestras polo país e fóra del. Aproveitando o que significaba o teatro naquel tempo para xente valente e resistente; episodios prohibidos, mais realizados. Unha época, os anos sesenta, de rebelión e de liberacións diversas: o teatro e o cinema, si, mais tamén a música, a literatura, as viaxes, os costumes… Todo mudou, agás para os inclusos nunha ditadura como a nosa, a dos galegos, encastrada nunha submisión que levaba durando séculos… Contra isto, que inventar? Algo. Cando menos, algo. Ou moito. Todo o que se puidese!
O primeiro traballo do Grupo de Teatro Independente O Facho comprendía uns poemas de Luís Pimentel, algunhas Cousas de Castelao e unha obra metafórica e rebelde de Carlos Muñiz, O cabalo do cabaleiro, traducida por min ao galego. A dirección repartíase entre Pancho Pillado e eu. Na interpretación da parte poética traballaban unhas mozas d’O Facho e na teatral uns rapaces cun compromiso político concreto e mais un compañeiro de carreira. A estrea fora no local que usaba O Facho para os actos públicos, a Sala de Exposicións da Casa da Cultura, o 20 de agosto de 1965, cun público en que non faltaban personalidades da nosa cultura, como García Sabell, e mesmo militares, como o valenciano Mir Félix, director da Coral Polifónica Follas Novas.
No ano seguinte, o espectáculo sería presentado no local social da Gaiteira, co título Programa Castelao–Carlos Muñiz.
O segundo traballo, xa bastante máis complexo: O señor Bonhome e os incendiarios, do suízo Max Frisch, traducido polo socio d’O Facho Henrique Harguindey Banet e estreado o 23 de agosto de 1966 no auditorio de “Festivales de España” –instalado na praza de María Pita co gallo do Certamen de Teatro Nuevo, organizado polo Concello da Coruña– tivo boa acollida e unha crítica excelente.
E chega a primeira prohibición: A feira dos criados, unha escena longa da obra de B. Brecht O señor Puntila e o seu criado Matti, que eu traducira. Prohibición con ameazas! Estréase, malia todo, nun salón de baile de Oza dos Ríos xestionado por un párroco. Así andaban as cousas! Mais a partir de entón non só se prohibiría Bertolt Brecht; tamén Rosalía de Castro. Prohibíranse todos os poemas do recital titulado Terra en lume (Teatro Circo, A Coruña, Sala de Exposicións da Casa da Cultura, 18 de setembro de 1970)…Tras a aventura de Oza, aínda se fixo unha lectura de textos de Castelao na Casa da Cultura.
Tamén houbo uns programas radiofónicos, en 1966: Castelao (R.N.E.), Contos de Castelao e O Santo Grial, de Nina Epton, en tradución de Ramón Lugrís, ambos en Radio Coruña.
Foi a partir destes pequenos movementos cando a policía xa non puido aceptar máis retos e resolveu actuar contra aquel grupo de teatro “independente”, quer dicir, de xente nova que, para máis “inri”, traballaba en galego.
Ti es actor, dramaturgo, director de teatro… De que maneira se pode ser todo isto á vez e non confundir os papeis?
Para ser todo isto chega con sermos humanos. O de non confundirmos os papeis é unha cuestión de orde, de carácter, de valentía (ou de medo).
No proceso teatral entra en xogo, nun mundo máxico, a posibilidade de comunicarse doutra maneira co espectador. Cando crees ti que se alcanza unha boa interpretación?
A preparación é moi importante. Aquí, na Coruña, algúns tivemos o privilexio de contar varios anos con Pepe Estruch, alumno á súa vez, en Montevideo, de Inge Bayerthal, da academia berlinesa de Isadora Duncan, que relacionaba o teatro co corpo e o corpo coa natureza.
Con Estruch visitáronnos outros uruguaios e porteños de diversas escolas. E sempre de balde! Só había que acollelos en canto paraban aquí! O saber desta xente foi fundamental para nós, un grupo de rapaces e rapazas que non tiñamos unha escola de teatro nin sequera unha lingua que non se movese entre conflitos!
Resultado: unha preparación que levou a que o noso teatro fose coñecido e obxecto de non poucos xestos excepcionais. O máis notábel, talvez, o feito de podermos facer unha carreira de tres anos, cunha tese e un único exame de interpretación en Barcelona, no Institut del Teatre, cuxo director e profesores coñecían e valoraban o teatro que nós faciamos, en Cataluña maiormente, onde eramos habituais en festivais.
A preparación, unha ampla preparación en materias e fondo, é indispensábel. Co corpo creamos o espazo e o tempo, por exemplo. Ou pode haber unhas abstraccións como esas invencións da mente que nos permitan concretarmos o inconcreto, o inmaterial, o hipnótico mesmo? Pois aí, no corpo, é onde residen esas fantasmagorías que unha boa teatralización axuda a asumir!
Para interpretarmos é preciso que coñezamos as pulsións do corpo, cando algo, previsto ou imprevisto, nos altera, variando o fluír do sangue, a temperatura; cando un ruído, unha visión, unha simple sospeita en certo modo nos mineralizan… Para ben interpretar axuda moito amar a vida e non perder o norte, é dicir, distribuír as forzas adecuadamente, a fin de non se derramar…
Das múltiples facetas que desenvolviches ao longo da túa traxectoria artística, cal é a que máis te satisfai e en cal te sentes máis cómodo?
Todas: do pensamento á escrita, e desta á interpretación, á creación do ambiente (espazo, tempo e factores), deseño escénico e de indumentaria… Todo no teatro é festa plena, desde Esquilo, e moito antes! Todo é un diálogo cos teus, na terra túa, na lingua que falades! Unha defensa da memoria, unha lección de historia, de vida, de conduta!
Manuel Lourenzo conta con numerosos recoñecementos, entre os que destacan Premio Abrente (1978), o Premio Nacional de Literatura Dramática (1997), o Pedrón de Ouro (2001), o Premio Nacional da Cultura Galega en Artes Escénicas (2008), Premio de Honra Fernando Rey (2021). É profesor Honoris Causa pola ESAD e Socio de Honor da Asociación de Escritores en Lingua Galega.